Atatürk'ün rotasını Ankara'ya çeviren kahramanlık: Ankara'nın 'Asi' ilçesi Elmadağ'ın bilinmeyen Kurtuluş Savaşı rolü

Ankara'nın doğu kapısı olarak bilinen Elmadağ, 573 km²'lik yüzölçümü, 990 metrelik rakımı ve şehrin yanı başındaki konumuyla dikkat çeken şirin bir ilçe olmanın ötesinde, katmanlı bir tarihe sahiptir. Bölgenin tarihi, Friglerden Perslere, Bizans'tan Selçuklulara kadar uzansa da Elmadağ'ın bir yerleşim yeri olarak kendi hikayesi, Osmanlı kayıtlarına dayanmaktadır.

ADI NEDEN 'ASİ YOZGAT' OLDU?

Elmadağ'ın tarihine dair ilk resmi belgeler, Ankara Etnografya Müzesi'nde bulunan ve 1558-1590 yıllarını kapsayan Şer'iye Sicilleri'nde ortaya çıkıyor. Bu kayıtlara göre ilçenin adı "Yozgat" veya "Asi Yozgat" olarak geçmektedir.

Peki, bu "Asi" sıfatı nereden geliyor? Halk arasında yaygın olan bir rivayete göre; Yozgat'ta yaşayan Çapanoğlu isimli nüfuzlu bir ağa, bölgeyi himayesine almak ister. Ancak halka zulmetmeye başlaması üzerine köy halkı isyan ederek Çapanoğlu'nun adamlarını kovar. Çapanoğlu'nun "Bırakın şu asi adamları" diyerek köyü terk etmesi üzerine bölgenin adı "Asi Yozgat" olarak anılmaya başlar.

Ancak bu rivayetin yanı sıra, Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi'nin bir makalesine göre, 'Asi' kelimesinin "fayda, yarar, kazanç" anlamına gelen eski Türkçe "Asıg" kelimesinden türemiş olabileceği de belirtilmektedir. Bu da "Asi Yozgat" isminin, "isyan eden" değil, "faydalı, kazançlı Yozgat" anlamına gelebileceğini göstermektedir.

KURTULUŞ SAVAŞI'NDA KİLİT ROL: ATATÜRK'ÜN DİKKATİNİ ÇEKEN KAHRAMANLIK

Elmadağ'ın tarihi, Milli Mücadele döneminde kritik bir dönemece sahne olmuştur. Sivas Kongresi sonrası Kuvâ-yi Milliye hareketini bastırmakla görevli İstanbul Hükümeti Valisi Muhittin Paşa, Ankara'ya ilerlerken Kılıçlar Beldesi yakınlarında beklemediği bir direnişle karşılaşır.

İlçenin önde gelenlerinden "Deli Yusuf" lakaplı Kuvâ-yi Milliyeci liderliğindeki Elmadağlılar, Muhittin Paşa ile çatışarak onu esir alır ve Sivas'a, Mustafa Kemal Atatürk'e gönderirler.

Bu olay, Mustafa Kemal'in Ankara'ya ayrı bir muhabbet beslemesini sağlamış ve Sivas'tan sonraki rotasını Eskişehir yerine Ankara'ya çevirmesinde etkili olmuştur. Atatürk, bu kahramanlığı ödüllendirmek amacıyla, 1930'lu yıllarda Deli Yusuf'a özel sektörde bir benzinlik kurma yetkisi vererek, Türkiye'deki ilk özel akaryakıt istasyonlarından birinin Elmadağ'da kurulmasına önayak olmuştur.

TARİHİN İZİNDE BİR GEZİNTİ: ELMADAĞ'IN İLK YERLEŞİM NOKTALARI

Elmadağ'ın tarihini keşfetmek isteyenler için ilçenin ilk çekirdek mahalleleri adeta bir açık hava müzesi niteliğindedir.

• Yenipınar Mahallesi: "Aşağıköy" veya "Arkaköy" olarak da bilinen bu bölge, Kargalı Çayı'nın geçtiği vadinin güney tarafında yer alır ve Elmadağ'ın bilinen ilk yerleşim alanıdır.
• Yenimahalle (Yenişıh): Vadinin kuzey yamacında kurulan bu mahallenin adı, rivayete göre Aşağıköy'de yaşayanların karşı yakada gördükleri bir ışığı "Yeni bir Şıh" olarak yorumlamasıyla "Yenişıh" olarak anılmış, zamanla Yenimahalle'ye dönüşmüştür.
• Kemalpaşa Mahallesi (İstasyon): 1916 yılında Ankara-Yahşihan demiryolu hattının yapılmasıyla birlikte tren istasyonu çevresinde kurulan bu mahalle, ilçenin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır.

KÜLTÜREL KARDEŞLİK: EMİRDAĞ VE ELMADAĞ

Elmadağ'ın kültürel köklerine dair ilginç bir bağ da Afyon'un Emirdağ ilçesiyle kurulmaktadır. Bir teoriye göre, Oğuz Boylarının Anadolu'ya gelişi sırasında aynı sülaleden gelen bir grup ikiye bölünmüş; bir kısmı Emirdağ'ı, bir kısmı da (o zamanki adıyla Yozgat Köyü) Elmadağ'ı yurt tutmuştur.

Bu tarihi kardeşliğin izleri bugün hala gastronomi kültüründe yaşamaktadır. Soğan tiriti, etli tirit, madımak aşı, höşmerim ve ulavaç gibi birçok yöresel lezzetin hem yapılışı hem de ismi, iki ilçe arasında şaşırtıcı bir benzerlik göstermektedir.

1928'de "Küçük Yozgat" adını alan, 1941'de ise yanı başındaki heybetli dağdan ilhamla "Elmadağ" ismine kavuşan ilçe, 1944'te belediye, 1960'ta ilçe ve 2004'te metropol ilçe statüsü kazanarak günümüzdeki modern kimliğine bürünmüştür.