Ankara'da yapılan anıtla gündem olan Talat Paşa neden tartışılıyor?

Tartışmalar hem tarihi sorumluluk, hem de etik ve hukuki değerlendirmeler ekseninde şekillenir.

Türkiye'nin öne sürdüğü tezlerle, Türkiye karşıtı tezlerin çarpıştığı iddialarda iki taraf için de gerçek ikinci plana itilmiş görünüyor.

İşte Talat Paşa'nın tartışmalı bir figür olarak görülmesinin başlıca nedenleri:

1. 1915 Ermeni Tehciri’nin başlıca sorumlularından biri olması
İçişleri Bakanı (1913-1917) ve daha sonra Sadrazam (1917-1918) olarak görev yapan Talat Paşa, Osmanlı Hükûmeti’nin 1915’te uygulamaya koyduğu Ermeni Tehciri kararında kilit rol oynamıştır. Tehcir, Anadolu’daki Ermeni nüfusun kitlesel olarak yerlerinden edilmesiyle sonuçlanmış, bu süreçte yüz binlerce insan hayatını kaybetmiştir.
Bu olay, özellikle Avrupa'daki bazı ülkeler ve tarihçiler tarafından “soykırım” olarak yaftalandı, Türkiye bu tanımı reddetmekte, tehcirin savaş koşullarında yaşanan güvenlik sorunlarıyla açıklanabileceğini savunmaktadır. Ancak Talat Paşa’nın bu süreçteki sorumluluğu, onu uluslararası literatürde "Ermeni Soykırımı'nın mimarlarından biri" olarak anılmasına neden oluyor. Türkiye'nin tariz tezleri ise bunun tamamen karşısında durarak, uluslararası kamuoyuna belgeleri dünyaya açma vaadinde bulunuyor.

2. İttihat ve Terakki'nin otoriterleşme sürecindeki rolü
Talat Paşa, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkez kadrosundaki isimlerden biriydi. Cemiyetin 1908'de II. Meşrutiyet'i ilan ettikten sonra gittikçe daha otoriter bir çizgiye kayması, muhalefetin bastırılması, basına sansür uygulanması ve seçimlerin manipüle edilmesi gibi uygulamalarda onun da payı olduğu kabul edilir. Bu bağlamda, sivil siyaset yerine güvenlikçi ve merkeziyetçi bir devlet anlayışını savunması, onu liberal ve demokrat kesimlerin gözünde tartışmalı hale getirmiştir.

3. 1913 Bab-ı Âli Baskını’ndaki rolü
1913’te gerçekleşen ve İttihatçıların hükümeti fiilen zor kullanarak ele geçirmesiyle sonuçlanan Bab-ı Âli Baskını, Osmanlı siyasi tarihinde önemli bir kırılma anıdır. Talat Paşa bu olayda aktif rol almış, böylece anayasal monarşinin koşulları altında iktidarın zorla ele geçirilmesinde sorumluluk üstlenmiştir. Bu olay, onun “demokratik meşruiyet” açısından sorgulanmasına neden olmuştur.

4. Öldürülmesi ve sonrasındaki sembolleşme
Talat Paşa, 15 Mart 1921’de Berlin’de Soghomon Tehlirian adlı bir Ermeni tarafından suikast sonucu öldürüldü. Tehlirian, ailesini tehcirde kaybetmiş biriydi ve cinayet Almanya’da görülen davada "vicdani gerekçeler" çerçevesinde haklı görülerek beraatle sonuçlandı. Bu dava, uluslararası kamuoyunda Talat Paşa'nın suçlandığı olayları yeniden gündeme taşıdı ve bir suçluymuş gibi muamele görmesine neden oldu.

Bu suikast sonrasında, Talat Paşa bazı çevrelerde "vatansever bir lider", diğerlerinde ise "soykırım sanığı bir fail" olarak anıldı. Ölümünden sonra da bu ikilik devam etti.

5. Türkiye'deki tarihsel algı ile uluslararası algı arasındaki uçurum
Türkiye’de Talat Paşa uzun süre boyunca, özellikle cumhuriyetin ilk dönemlerinde, devleti kurtarmaya çalışan milliyetçi bir figür olarak yüceltildi. Birçok yerde anıt mezarı, cadde ismi, okullarda resmi tarih anlatılarında olumlu bir yerde konumlandırıldı. Ancak zamanla hem Türkiye içinde hem dışında tarihçilerin belgelerle yürüttüğü çalışmalar, onun politikalarının insani ve hukuki boyutlarını daha geniş bir çerçevede tartışmaya açtı.
Bu nedenle Talat Paşa'nın ismi bugün milliyetçilik ile insan hakları tartışmalarının kesişim noktasında durmaktadır.

Talat Paşa'nın tartışmalı oluşu, sadece 1915 olaylarındaki rolüyle değil, aynı zamanda İttihatçı ideolojinin pratikteki sonuçları, devletin yeniden yapılandırılması sürecinde izlediği yöntemler ve ulusal ile uluslararası bellek arasında yaşanan büyük uçurumla ilgilidir. Kimi tarihçiler onu bir “ulus inşa edicisi”, kimileri ise “toplum mühendisliğiyle milyonların acısına neden olan bir aktör” olarak değerlendirir. Tartışmalar da tam bu ikilikte düğümlenir.

Bugünlerde tartışılan "anıt" meselesi ise bu ikilikten kaynaklı şekilde kamuoyunu meşgul ediyor.